(1926-2002) Modern yaşamın kökenlerine ve temel dayanaklarına yönelik radikal bir eleştiri anlayışı geliştiren Ivan Illich, yirminci yüzyılın en çok tartışma yaratan düşünürlerinden biriydi. Endüstriyalizmi, tüketim toplumunu, hızı, enerji kullanım biçimlerini, kurumsallaşmanın yıkıcı sonuçlarını, kısaca modern Batı uygarlığının tartışılmayan kabullerini kıyasıya eleştiren Illich, ekoloji hareketlerini ve yeşilleri de derinden etkiledi.
Ivan Illich, 1926’da Dalmaçyalı Hırvat Katolik bir babanın ve Avustuya Yahudisi bir annenin oğlu olarak Viyana’da doğdu. Fransızca, İtalyanca ve Almanca ana dilleriydi. Sekiz yaşındayken Sırpça-Hırvatça öğrenmesi gerektiğine karar verildiğini, ancak bu dil kendisine dilbilgisel bir şekilde öğretildiği için hiçbir zaman konuşmayı beceremediğini söylüyordu. Okula farklı yerlerde gitmişti; kendi deyişiyle devam ettiği okulları hiçbir zaman ciddiye almamış ve ne öğrendiyse okul dışında öğrenmişti. Bununla birlikte, önce Viyana’da, sonra 1941’de Nazi işgali üzerine, kendi deyimiyle “yarım Aryan olmaktan çıkıp yarım Yahudi olduğu için” Viyana’dan ayrılmak zorunda kalınca gittiği Floransa ve Roma’da, din adamlığı eğitimi gördü; doğa bilimleri, tarih, felsefe ve ilahiyat okudu. Doktorasını 1951’de Salzburg Üniversitesi’nde Toynbee üzerine yaptığı ‘Tarihsel Bilginin Doğası Üzerine Bir Araştırma’ teziyle verdi.
New York Yılları
Illich 1950’lerin başında Vatikan’da görevlendirilme çağrılarından kaçarak doktora sonrası çalışmalar yapmak bahanesiyle New York’a gitti ve o yıllarda kente büyük bir göçmen kitlesi olarak akın etmiş olan Porto Rikoluların Washington Heights’taki bir kilisesinde papaz olarak hizmet vermeye başladı. Illich’in kendi dinsel gelenekleri ile katolisizmi birleştiren Porto Rikoluları tercih etmesi, onlardan çok şey öğrenmesine ve Latin Amerika kültürüne açılmasına neden oldu.
Bu dönemde İngilizce’nin yanı sıra İspanyolca da öğrendi. Illich, sekiz dili iyi derecede okuyacak ve konuşacak kadar biliyordu, yazılarını ise dört dilde yazmıştır (İngilizce, İspanyolca, Almanca ve Fransızca).
1956’da Ivan Illich, Porto Riko Katolik Üniversitesi’ne rektör yardımcısı olarak atandı. 1960’da başpiskoposun doğum kontrolunu savunan vali adayına katoliklerin oy vermesini yasaklama girişimine itiraz ettiği için üniversiteden uzaklaştırıldı. Üniversiteden ayrılınca yer aramak amacıyla bütün Latin Amerika’yı otostopla dolaşırken uygun olduğuna karar verdiği Meksika’nın Cuernavaca şehrinde Kültürlerarası Dokümantasyon Merkezi’ni (CIDOC), kurdu.
Kültürlerarası Dokümantasyon Merkezi
CIDOC’un amacı, Vatikan’ın Latin Amerika’ya yönelik olarak, kıtanın ‘kalkınmasına’ destek olmak için başlattığı yeni misyoner akınına müdahale etmekti. Illich, bu merkezi misyoner adaylarının İspanyolca öğrenmeleri ve gidecekleri yerlerin kültürlerini öğrenip saygı duymaları, kendi sınırlılıklarının farkına varmaları ve görevlerinin bir tür yetişkin eğitimi olduğunu anlamalarını sağlamak amacıyla kurmuş ve burayı “insanların sahip oldukları cevapları tamamlamak için değil, kafalarındaki soruları yeniden kurmak için devam ettikleri özgür bir kulüp” olarak tanımlamıştı.
CIDOC, her yıl yüzlece misyonerin gelip gittiği, Illich’in ünü yayıldıktan sonraki yıllarda da dünyanın her yerinden insanların ziyaret ettiği bir yer haline geldi. Bu merkezin Vatikan’ın amaçlarıyla ters düşen yapısı nedeniyle 1960’ların sonlarında Vatikan’da sorgulanan Illich’in ve CIDOC’dan ayrılması istendi. Illich bunu kabul etmedi; ancak, Katolik kilisesinden çıkarılması ihtimaline karşı 1969’da kilisedeki tüm resmi görevlerinden ayrıldı ve papazlık cübbesini iade etti.
CIDOC, çalışanları tarafından kuruluşunun onuncu yılında, büyük bir şenlik yapılarak kuruluş amacının büyük ölçüde ortadan kalkması ve kurumsallaşma tehlikesi nedeniyle kapatıldı. Illich, CIDOC’un ardından zamanını Meksika, ABD, Almanya ve Asya’nın çeşitli ülkelerinde dolaşarak, araştırma yaparak, yazı yazarak ve konuşmalar yaparak geçirdi. Penn State ve Bremen Üniversiteleri onun düzenli ders verdiği yerler oldu. Ancak Illich Porto Riko’daki dört yıl dışında üniversite öğretim üyeliği yapmadı.
Kitapları
İlk kitabı olan Celebration of Awareness: A Call for Institutional Revolution 1970 yılında Erich Fromm’un sunuşuyla yayınlandı. Vietnam savaşını protesto eden yazılardan Latin Amerika’da katolik kilisesinin yapmak istediklerinin eleştirisine kadar değişik yazıların toplandığı bir seçki olan kitapta okul ve kalkınma eleştirisinin ilk örnekleri görülebilir.
Illich, 1970’lerde birbiri ardınca yayımlanan dört kitapla modern toplumu kuşatan endüstriyel kurumların radikal bir eleştirisini yaptı: Okulsuz Toplum (Deschooling Society – 1971), Şenlikli Toplum (Tools for Conviviality – 1973), Enerji ve Eşitlik (Energy and Equity – 1974) ve Sağlığın Gaspı (Limits to Medicine – Medical Nemesis: The Expropriation of Health – 1976). Illich bu kitaplarda modern toplumdaki okul, motorlu taşıtlar, enerji kullanımı ve tıbbi bakım üzerine kurumsal eleştirilerini geliştirdi.
1970’lerin sonları ve 1980’lerin ilk yıllarındaki yazılarının toplandığı kitaplar bu dört kitabındaki düşüncelerin geliştirilmesinin yanı sıra profesyonellerin modern toplumdaki rolü, kıtlık ekonomisi, gölge iş, modern ekonomik rejimde erkek ve kadın rollerinin yeniden oluşumu gibi konular üzerineydi.1
Ivan Illich daha sonraki yıllarda, düşüncesinin oluşumunda önemli yere sahip Ortaçağ düşüncesinden yola çıkan metin ve kitaplara yöneldi. Dilbilgisinin oluşumu, metnin geçirdiği dönüşümler, yazının düşünce oluşumunda nasıl etkili olduğu, suyun arkeolojisi ve sessizlik gibi konular üzerine yazdığı yazılardan oluşan son dört kitabını bu dönemde yayınladı.2
1990’lı yıllarda hastalanması üzerine yeni bir kitap yazamayan Illich, David Cayley adlı Kanadalı bir radyo programcısının kendisiyle yaptığı söyleşileri kitaplaştırması sayesinde düşüncelerini aktarma fırsatı buldu. Son yıllarında daha çok orantılılık konusu üzerine çalıştı. Ayrıca Philia kavramı, ‘corruptio optimi’, Hıristiyanlığın yozlaşması, günahın suça dönüşümü, misafirperverlik, dostluk, ölüm gibi konularda konuştu ve yazılar yazdı. David Cayley kitaplarının ilki olan Ivan Illich in Conversation 1992’de, The Rivers North of the Future: The Testament of Ivan Illich adlı ikincisi ise Illich’in ölümünden sonra 2005’de yayınlandı.
Ivan Illich’in yakın çevresinde çok sayıda yaratıcı yazar, araştırmacı ve akademisyen bulunuyordu. Belirli bir ideoloji ya da akademik disiplinle sınırlı olmayan bu çevrede ilahiyatçılardan sosyal bilimcilere, feminist araştırmacılardan ekolojistlere kadar çok farklı çevre ve ilgi alanlarından kişiler vardı. Özellikle Bremen Üniversitesi çevresinde Pudel Circle adıyla biraraya gelen arkadaşlarıyla birlikte ürettiği yeni düşünceler, hız, orantılılık, bedensizleşme gibi konularda üretilen ortak yazılar önemlidir. Barbara Duden, Sebastian Trapp, David Schwartz, Lee Hoinacki, Carl Mitcham, Marianna Gronemayer, Mattias Rieger, Johannes Beck, Jean Robert, Wolfgang Sachs, Majid Rahnema, Theodor Shanin gibi isimler, Illich’in birlikte düşündüğü ve yazdığı kişilerden, ya da arkadaşlarından bazıları olarak sayılabilir.
Artık Olmayan Bir İnsan Neslinin Gecikmiş Sözcüsü
Illich bir düşünür ve yazar olarak tamamlanmış bir düşünce sistematiği kurmadı, bir école oluşturmadı, genelde kısa risaleler, büyük ölçüde tamamlanmamış kitaplar yazdı, ortaya radikal sorular attı, önemli bir kesimin, hatta bir kuşağın düşünme biçimini derinden etkiledi. Ivan Illich bir sosyolog, filozof ya da tarihçi değildi. Ancak tarihsellik, onun düşünce biçiminde önemli bir yöntemdi. Ortaçağ’da kilisenin kurumsallaştığı döneme, metnin dönüşüme uğrayışına, aydınlanma öncesi dönemin tarih ve dünya algısına, Batı düşüncesinin özellikle kutsal metinlerdeki kaynaklarına önem veriyordu. Modern dünya ve endüstriyel kurumların yarattığı insan, onun için yozlaşmanın görüntüsüydü. Illich kaybolan bir dünyanın, artık olmayan bir insan neslinin gecikmiş sözcüsü gibiydi.
90’lı yıllarda yakalandığı ve tıp kurumunun uyguladığı herhangi bir tedaviyi kabul etmediği kanser hastalığı nedeniyle 2 Aralık 2002’de Bremen’de öldü.
Ümit Şahin
- The Right to Useful Unemployement: And Its Professional Enemies. London: Marion Boyars Publishers, 1978.Toward a History of Needs. New York: Pantheon Books, 1978. (Tüketim Köleliği, İstanbul: Pınar Yayınları, 2000)Shadow Work. London: Marion Boyars Publishers, 1981.Gender. New York: Pantheon Books, 1982. (Gender, Ankara: Ayraç Yayınevi, 1996)↩︎
- H2O and the Water of Forgetfulness: Reflections on the Historicity of Stuff. Dallas: The Dallas Institute of Humanity and Culture, 1985. (H2O, Afa Yayınları, 1991)ABC: The Alphabetization of the Popular Mind. New York: North Point Pr, 1988. (Barry Sanders ile birlikte)In the Mirror of the Past: Lectures and Addresses 1978-1990. London: Marion Boyars Publishers, 1992.In the Vineyard of the Text: A Commentary to Hugh’s Didascalion. Chicago: University of Chicago Press, 1993.