Exlibris

Bir kitabın kapağının iç yüzüne yapıştırılan ve o kitabın sahibini gösteren etiket. Üzerinde yer aldığı kitabın bir parçası olmasına karşın, kitaba değil kitabın sahibine ait bir göstergedir exlibris. Kitapla sahibi arasındaki ilişkinin taşıyıcısıdır. Exlibris’in böylesine kişiselleşmiş bir ilişkinin taşıyıcısı olması, dahası bu ilişkiyi yaymak yerine kendi içinde kapalı tutması, bir grafik tasarım ürünü için ‘kural dışı’ bir durumdur. Belki de bu yüzden, genellikle kitaplık sahipleri kendi exlibris’lerini kendileri tasarlar.

Exlibris’in içerdiği kodlanmış bilgi kitabı değil, kitabın sahibini tanımlar. Ait olduğu bütünü kodlayan grafik ürünün işlevi, exlibris’te tam tersine dönüşmüş gibi gözükür. Ne var ki grafik tasarım ürünü burada da ağırlıklı rolünü devreye sokarak, bu kez bütünün anlamını dönüştürecektir: Her biri ayrı bir bağlamın parçası olan kitaplar, aynı exlibris’i taşımaya başladıklarında yeni ve tek bir bağlam oluşturacaklardır. Başka bir deyişle, exlibris yine grafik ürünün zorunlu işlevini yerine getirecektir.

Nesnenin Kimliği

Kitapla exlibris arasındaki ilişki ‘tasarım’ın bir başka özel durumunu daha içerir: Farklı kitaplar aynı exlibris’i taşımaya başladıklarında yeni bir bütün oluştururlar. Bir ‘bütün’ ise tasarım için bütünsel bir programın tanımlanması demektir. Örneğin endüstri tasarımına konu olan bir nesnenin üzerinde yer alan bir grafik tasarım o nesnenin kimliğini taşır, sonuçta ortaya çıkan tasarlanmış nesne aynı programa yanıt veren bir bütündür. Kitap ve exlibris ise farklı programlara yanıt vermek üzere biçimlendirilmiştir. Exlibris’le birlikte kitap yeni bir nesneye dönüşmüş, ne var ki yeni bütün tasarıma ilişkin iki ayrı sözün buluşmasından oluşmuştur. Anonim bir tasarıma sahip olan bir kitapta exlibris’in taşıdığı kimlik egemen olacak, tasarımın sözünü öne çıkaran bir kitap ise exlibris’in varlığından rahatsızlık duyacaktır. Bir tasarımcının, kitabın kapağının iç yüzüne “lütfen exlibris yapıştırmayınız” uyarısını koyması herhalde rastlanmadık bir durumdur, ama rastlanılırsa da şaşırtmamalıdır. Burada ‘tasarım’ın mülkiyeti sorunsalıyla karşılaşılır. Bir binaya sahip olan kişi, o binanın mimari tasarımına müdahale hakkına sahip değildir. Peki kitaba sahip olanın böyle bir hakkı var mıdır?

Bu sorunun yanıtının tartışılması, exlibris’in bir başka ayrık konumunu görmeye yol açabilir: Exlibris kamusal alanda dolaşmayan, varolma bağlamını belirli bir mekânın sınırlarının dışına çıkarmayan tek tasarım ürünüdür. Ve aynı kitabın aynı exlibris’ten yalnızca bir tane taşıyabileceğini düşünülürse, aynı exlibris’i taşıyan kitaplar toplamı, çoğaltılmış ögelerin oluşturduğu bir bütünü değil, her biri tek olan ögeler bütününü tanımlar. Exlibris’li bir kitabın değerli bir koleksiyon nesnesi olması da bu ‘tek’ olma özelliğindendir.

Exlibris, bir grafik ürününün bilgi iletme, kodlama, tanımlama işlevlerini yerine getiren ama tasarım disiplininin dışında konumlanan, belki de tek ‘tasarlanmış nesne’dir.¹

Aykut Köksal